آقا شیخ عبدالعلی لطفی لاریجانی، یكی از چهره‌های فعال و با نفوذ در عرصه‌های كلیدی تاریخ معاصر ایران و از نام آوران مقتدر در عدلیه و دادگستری نوین بود. در كار قضاوت، تیرهوشی و موشكافی خاصی داشت و در تاریخ نظام دادگستری و رخدادهای صده اخیر ایران، برگهای درخشانی را به نام خود مزین كرده است.
شیخ عبدالعلی لطفی، فرزند آیت الله شیخ لطف الله خان، از مراجع بزرگ تقلید و علمای بی‌همتای جهان اسلام بود. شیخ لطف الله خان، از شاگردان خاص آیت الله محمد حسن جواهر معروف به صاحب جواهر بود. او دو شاگرد خاص داشت كه یكی شیخ مرتضی انصاری و دیگری همین شیخ لطف الله خان بود. اولی در علم اصول و دومی در علوم فقهی سرآمد اقران شدند. شیخ لطف الله خان شاگردان بزرگی پرورش داد كه نام آورترین آنها عبارتند از: میرزای شیرازی، حاج محسن حكیم، سید ابوالحسن اصفهانی، شیخ عبدالكریم حائری و مرجع تقلید آیت الله العظمی حاج شیخ سید حسن بروجردی «رحمه الله جمیعهم»
شیخ عبدالعلی لطفی، در سال ۱۲۵۸ ش. در نجف اشرف به دنیا آمد. پس از درگذشت پدر بزرگوارش، به فراگیری علوم فقهی و اخلاقی نزد آخوند ملامحمد كاظم خراسانی، یكی از شاگردان برجسته پدرش پرداخت. سپس به تكمیل فقه و اصول، علوم اسلامی، منطق و حكمت، طب قدیم و فنون شرعیه پرداخت. عمده تربیت او توسط ملاكاظم صورت گرفت و سرانجام توسط ایشان به درجه اجتهاد رسید. وی طی درگیری‌های عثمانی و انگلیس و جنبش مشروطه در ایران، از سوی آخوند ملامحمد كاظم خراسانی، مامور نظارت بر امور ایران شد.
در ایران، به اتفاق چهره‌هایی مشهور مانند: حسن پیرنیا، سید حسن مدرس، سید محمد مساوات و مستوفی، كمیسیون دفاع ملی را تشكیل داد و ایران را از بسیاری بحرانها و آسیب‌های ویرانگر نجات دادند. از دیگر چهره‌های سیاسی و اجتماعی كه زیر نظر شیخ عبدالعلی به فعالیت مشغول بودند، می‌توان به كلنل پسیان در خراسان، شیخ محمد خیابانی در تبریز و میرزا كوچك خان جنگلی در گیلان اشاره كرد كه به صورت زنجیری مستحكم در برابر هجوم روسها به ایران عمل می‌كردند. در جنوب نیز مستوفی تحت نظارت شیخ عبدالعلی به فعالیت مشغول بود. در همین دوران، با همكاری مشیرالدوله پیرنیا، به انتشار مجله الاسلام می پرداخت.
در سال ۱۲۹۷ ش. از سوی نصرت الدوله فیروز -وزیر عدلیه وقت- به خدمت قضایی دعوت شد و تا سال ۱۳۰۵ ش. در محاكم ابتدایی و امانت صلح مشغول به امور قضایی بود. پس از انتصاب علی اكبر خان داور به وزارت عدلیه و انحلال آن، دادگاه موقتی برای حل و فصل دعاوی تشكیل شد تا تغییر ساختار نظام قضایی كشور مراحل خود را طی كند. در این زمان، شیخ عبدالعلی به ریاست كل تشكیلات موقت عدلیه منصوب شد. پس از تشكیل دادگستری نوین، ریاست شعبه ۱۳ استیناف تهران را بر عهده گرفت و مدتی بعد به ریاست دیوان كیفر و در سال ۱۳۱۳ ش. به ریاست دادگستری استان نهم منصوب شد. اما پس از یك سال، مورد سوء ظن واهی و بی‌اساس قرار گرفت و زندانی شد. پس از تبرئه و آزادی در نوروز ۱۳۱۵ ش. ریاست كلی استیناف تهران را بر عهده گرفت. بعدها در پستهایی مانند: مدیر كل ثبت اسناد و املاك، رئیس كل بازرسی كل كشور، رئیس شعبه دوم دیوان عالی كشور و وزیر دادگستری كابینه دكتر محمد مصدق تا سال ۱۳۳۲ ش. مشغول انجام وظیفه شد.
شیخ عبدالعلی لطفی، مردی شكیبا، با تقوا و اهل منطق و اصول بود. در كار قضاوت و علم حقوق، مردی دانشمند و صاحبنظر به شمار می‌آمد. او در بسیاری از محاكمات جنجالی دوران خود به قضاوت پرداخت كه یكی از آنها محاكمات تیمورتاش بود.
اهم آثار تالیفی و تحقیقی شیخ عبدالعلی عبارتند از:
۱- علوم جزایی؛ دوره چند جلدی كه نخست به صورت سلسله مقالات در نشریه حقوقی دادگستری چاپ می‌شدند و پس از تبدیل به كتاب‌های مختلف در همان زمان نایاب شد.
۲- بیرنگ؛ قسمت اعظم این كتاب توسط فرزندان وی به پایان رسید و در انتهای آن، خاطرات جالب و تاریخی شیخ عبدالعلی آمده است.
آقا شیخ عبدالعلی لطفی لاریجانی، در سال ۱۳۳۳ ش. بر اثر ضرباتی كه از سوی مخالفین به وی وارد آمد، دچار شكستگی دو مهره ستون فقرات شد، اما معالجات او موثر نبود و فلج شد. سرانجام در بیست و هفتم شهریورماه ۱۳۳۵ ش. در ساعت هفت و نیم صبح چشم از جهان فرو بست. پیكرش پس از تشییع از مسجد مجد تهران، به خاك سپرده شد.
منبع: مبارکيان، عباس، چهره‌ها در تاريخچه نظام آموزش عالی حقوق و عدليه نوين، چاپ اول، انتشارات پيدايش، تابستان ۱۳۷۷
