به هنگام صدارت عظمای میرزا علی اصغرخان اتابك اعظم «امین السلطان» در نیمه دوران سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، میرزا نصرالله خان مشیرالدوله نائینی (پیرنیا) به وزارت امور خارجه ایران منصوب شد (۱۲۷۰ ش.). او در زمانی كه ملقب به مصباح الملك و رئیس اداره روسی وزارت خارجه بود، سه پسر خود به نامهای: حسن پیرنیا (مشیرالدوله) ، حسین پیرنیا (موتمن الملك) و علی پیرنیا را برای تحصیل عالیه به اروپا فرستاده بود. علی پیرنیا كه جوانی زیبا و برازنده بود، مسلول شد و درگذشت. حسن پیرنیا، دوره حقوق دارالفنون مسكو را به پایان رساند. حسین پیرنیا هم در مدرسه پلی تكنیك فرانسه مشغول تحصیل بود. این دو برادر، بی كفایتی ماموران كنسولی ایران را در مدت اقامت و تحصیلشان در فرنگ، مشاهده كرده و خلاء رجال سیاسی مدیر و مدبر را در ایران، با تمام وجودشان احساس كرده بودند.
انتصاب نصرالله خان مشیرالدوله به وزارت امور خارجه، با زمانی مصادف شد كه میرزا حسن خان پیرنیا، مدرسه حقوق را تمام كرده و با سمت وابسته حقوقی سفارت ایران در پطرزبورگ مشغول به كار بود. مشیرالدوله كه وجود او را در تهران بسیار سودمندتر از اقامتش در پطرزبورگ می‌دید، حسن خان پیرنیا را به تهران فرا خواند و لقب سابق خود (مشیرالدوله) را به وی تفویض كرد. در همین زمان، امین السلطان (صدر اعظم) منشی مخصوص خود را كه میرزا اسحق خان مفخم الدوله نام داشت، به سفارت واشنگتن فرستاد و به جوانی لایق و محرم اسرار و آشنا به زبان خارجه نیاز داشت تا در ملاقات‌های او و سفارتخانه‌ها در كنارش باشد. برای انجام این كار، فردی شایسته‌تر از حسن پیرنیا وجود نداشت و به همین علت، با حفظ سمت ریاست كابینه وزارت خارجه، منشی مخصوص صدر اعظم نیز شد.
حسن پیرنیا، با بیشتر آشنا شدن با وضعیت نابسامان وزارت خارجه، دریافت كه كار از ریشه خراب است و انجام هر نوع فعالیتی، به دلیل پایین بودن سطح علمی اعضا و كاركنان عالی رتبه این وزارتخانه، عملاً بی فایده خواهد بود. بر همین اساس و با كمك حسین پیرنیا و با توجه به مساعد بودن اوضاع و احوال و فراهم بودن زمینه كسب موافقت صدر اعظم و مظفرالدین شاه، از پدر خود نصرالله خان مشیرالدوله (وزیر وقت) مجوز تاسیس مدرسه علوم سیاسی را درخواست كرد تا از این طریق به معارف و فرهنگ عالیه سیاسی در ایران، سر و سامانی بدهد. پس از اعلام موافقت از سوی مظفرالدین شاه، نصرالله خان مشیرالدوله فرمانی مبنی بر تاسیس مدرسه عالی علوم سیاسی صادر كرد و بودجه‌ای معادل چهار هزار تومان برای مخارج سالانه این مدرسه، از محل تفاوت عمل معدن فیروزه خراسان، تعیین كرد. حسن خان مشیرالدوله (پیرنیا) نیز بی درنگ برنامه مدرسه را تنظیم و پس از تعیین مكان مدرسه و معلم‌های لازم، آگهی پذیرش داوطلبان تحصیل در مدرسه عالی علوم سیاسی را منتشر كرد.
سرانجام ، مدرسه عالی علوم سیاسی در بعد از ظهر عید پانزدهم شعبان سال ۱۳۱۷ (هـ . ق.) مصادف با بیست و هشتم آذرماه ۱۲۷۸-۱۲۷۷ (ش) و در محل خیابان ادیب تهران، رو به روی منزل ارباب جمشید و در یكی از خانه‌های نصرالله خان سپهسالاری كه بعداً به تملك عیسی لیقوانی درآمد، تشكیل شد. در مراسم افتتاحیه، حسن پیرنیا براساس جزوه‌ای كه از مقدمه حقوق بین‌الملل تهیه كرده بود، شرحی مفصل درباره حقوق و جنس و فصل آن برای حضار بیان كرد.
مدرسه عالی علوم سیاسی در آغاز كار خود فقط یك كلاس داشت و یكی از دوائر تابعه وزارت خارجه به شمار می‌آمد. شاگردان دوره اول این مدرسه، اغلب از میان شاگردان مدرسه دارالفنون (دبیرستان امیركبیر) انتخاب شده بودند. ریاست مدرسه با حسن پیرنیا و معاونت و مدیریت داخلی آن با محقق الدوله فرزند امین دربار بود كه تحصیلات عالیه اروپایی داشت. مدرسین مدرسه در آن سال، عبارت بودند از: حسن پیرنیا مشیرالدوله (مدرس درس حقوق و حقوق بین الملل)، محمد مظاهر صدیق حضرت (مدرس درس تاریخ)، میرزا حبیب الله (مدرس درس فقه)، اردشیر جی سرپرست زردشتیان هندی مقیم ایران (مدرس درس تاریخ)، دكتر مرل (مدرس درس زبان فرانسه)، میرزا عبدالرزاق خان بغایری (مدرس درس جغرافیا و هیات)، میرزا محمد تقی عمادالاسلام (مدرس فقه) و مشیرالملك (مدرس درس حقوق بین الملل). گفتنی است كه تدریس فقه، برای نخستین بار تاكید مشیرالدوله پیرنیا برنامه درسی مدرسه عالی علوم سیاسی گنجانده شد. تدریس این درس، ابتدا با مخالفت علما و مراجع وقت رو به رو شد، اما استدلالهای حسن پیرنیا، مورد پذیرش قرار گرفت. حسن پیرنیا به این نكته استناد كرده بود كه: «مقصود اصلی ما، آشنایی محصین امروز و ماموران سیاسی فردا، با مسایل شرعی است كه دانستن آن برای هر فرد مسلمانی كه در ممالك كفر ماموریت خواهد داشت، فرضی واجب است».
در سالهای ۱۳۲۱-۱۳۲۰ (هـ . ق.) دو كلاس دیگر به مدرسه عالی علوم سیاسی افزوده شد. در سال ۱۳۲۱ (هـ . ق.) هفت نفر از محصلان مدرسه، به عنوان اولین دوره مدرسه عالی علوم سیاسی، فارغ التحصیل شدند. شاگرد اول آن دوره، آقای عبدالله مستوفی بود كه بعدها ریاست كل ثبت اسناد و املاك كشور را بر عهده گرفت.
در سال ۱۳۲۲ (هـ . ق.) حسین پیرنیا (موتمن الملك) كه یكی از چهره‌های مشهور تاریخ صد ساله اخیر ایران به شمار می‌آید، ریاست مدرسه را بر عهده گرفت. در سال ۱۳۲۳ (هـ . ق.) میرزا علی اكبرخان معاون و مدیر داخلی مدرسه شد و بعداً محمدحسین خان ذكاء الملك فروغی به جای وی نشست. در سال ۱۳۲۵ (هـ .ق.) محمد علی فروغی (ذكاء الملك) ریاست مدرسه را عهده دار شد. او كه از رجال برجسته و سیاستمداری دانشمند بود و ریاست دیوان كشور را نیز به عهده داشت، اوضاع اداری و آموزشی مدرسه عالی علوم سیاسی را تغییر داد و رونق بخشید. فروغی برای پیشرفت بیشتر دانشجویان، چند كتاب در زمینه حقوق، مانند حقوق اساسی و كتابی در باب علم و ثروت (اقتصاد) تالیف كرد.
محل مدرسه نیز چندین بار تغییر كرد و پس از خرابی محل اولیه، به خانه ای در خیابان برق نزدیك بانك شاهی منتقل شد. اولین دوره محصلین مدرسه نیز در همین محل فارغ التحصیل شدند.
براساس اسناد موجود، مدرسه در دوران استبداد صغیر ، حمایت جدی مالی دولت را تا مدتی از دست می دهد و ناگزیر از گرفتن شهریه می‌شوند. بعدها گرفتن شهریه از محصلین مدرسه، جنبه كمك برای بقای خود را از دست داده و جنبه قانونی می‌گیرد. گرفتن شهریه و گشایش كلاس مقدماتی برای مدرسه، مورد مخالفت وزیر معارف وقت كه خود از موسسین مدرسه بود، قرار گرفت اما روال بر همین منوال پیش رفت. پس از فتح تهران توسط قوای قزاق، بودجه مدرسه كماكان از طریق توزیع تذكره و تفتیش تامین می‌شد و كل مبلغ آن در سالهای ۱۳۲۷ و ۱۳۲۸ (هـ . ق.) معادل چهار هزار تومان در سال بود.
در سال ۱۳۲۷ (هـ . ق) اساتید دیگری، مانند دكتر سید ولی الله نصر (مدرس دوره متوسطه زبان فرانسه) به مدرسه آمدند. در همین سال، دكتر نصر رئیس مدرسه شد و آقای سید مصطفی عدل (منصور السلطنه) به عنوان مدرس درس حقوق اساسی و تاریخ جدید، مشغول تدریس شد. دیگر معلمان این سالها عبارتند از: ۱- منصور السلطنه (حقوق اساسی و تاریخ جدید) ۲- عباسقلی خان مترجم الممالك (زبان فرانسه) ۳- شمس العلما (ادبیات) ۴- میرزا عبدالعظیم خان گركانی قریب (زبان فارسی) ۵- شیخ مهدی (منطق) ۶- میرزا محمد علی فروغی (علم ثروت، یا همان اقتصاد) و ادیب السلطنه هم ناظم مدرسه بود.
در سال ۱۳۲۸ (هـ .ق.) معلمان دیگری به جمع معلمان قبلی مدرسه اضافه شدند: رجب علی خان منصورالملك (تاریخ)، میرزا هاشم (جغرافیا)، سید علی خان (فرانسه و طبیعات) و میرزا عبدالله خان (حقوق اساسی). افزون بر این عده، معلمان سابق مدرسه عبارت بودند از: محمد مظاهر صدیق حضرت (حقوق و دفترداری)، اعتماد الاسلام و فاضل (فقه)، بدایع نگار (ادبیات)، دكتر مرل و دكتر نصرالله خان (فرانسه)، میرزا عبدالرزاق خان بغایری (ریاضیات)، میرزا ابوالحسن خان (جغرافیا) و سید ابوالقاسم خان (تاریخ). پس از مرگ دكتر مرل، موسیو و وزیریور به جای وی تدریس می‌كرد.
در این زمان مدرسه عالی علوم سیاسی، هم كار شعبه ادبی دوره متوسطه دبیرستانی را عهده دار بود و هم كار تعلیمی آموزش دانشكده را چون ماهیت علمی دبیرستانهای وقت هنوز به حدی نرسیده بود كه محصیلن را برای تحصیلات عالی آماده سازند. مدرسه عالی، اگرچه برای آموزش علوم سیاسی تاسیس شده بود، اما این علوم بدون تاریخ و جغرافیا كامل نمی‌شد. آشنایی با زبان فرانسه برای اعضای وزارت خارجه ضروری بود و دانستن زبان فارسی نیز برای همه لازم بود. بر همین اساس می‌بایستی تمام این دروس در مدرسه تدریس شود. در سال ۱۳۲۸(هـ . ق.) اولین جشن فارغ التحصیلی در مدرسه برگزار گردید.
در سال ۱۲۹۸ (ش) دكتر علی پرتو (حكیم اعظم) به مدت هفت ماه رئیس مدرسه شد. پس از ایشان در آغاز سال ۱۲۹۹ (ش.) عبدالحسین شیبانی (وحید الملك) عهده دار وظایف ریاست مدرسه شد. در زمان تصدی شیبانی، ساختمان معروف مدرسه عالی حقوق ، با كمك مالی دولت، شهریه‌های محصلین و اعانه اولیای آنها، جمعا به مبلغ پانزده هزار تومان خریداری شد. محل این ساختمان، در كوچه و محله اتابك (امین السلطان) قرار داشت كه بعدها به نكیسا و امروزه به كوچه شهید سید حسن شاهچراغی تغییر نام داد و مابین خیابان لاله زار و فردوسی تهران واقع است. ساختمان جدید مدرسه از متعلقات مسكونی امین السلطان بود و اتاقهای بزرگ برای تشكیل كلاس و حتی سالنهایی برای كتابخانه یا برگزاری اجتماعات داشت. در یكی از همین سالن‌ها، اندك اندك كتابهای حقوقی تهیه شده از پاریس، گردآوری و نگهداری شد. پس از انتقال هیئت علمی مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی به مجموعه دانشگاه تهران، محل مدرسه با نام مدرسه ادیب، پذیرای دانش آموزان مقاطع تحصیلی ابتدایی و متوسطه شد. در اواخر دهه ۳۰، این مدرسه نیز دچار تغییر و تجدید بنا شد و در حال حاضر نیز به صورت مدرسه دانش آموزان پناهنده عرب زبان درآمده است (از ۱۳۵۹ تاكنون)
منبع: قضاوت‌آنلاین به نقل از مبارکیان، عباس، چهره‌ها در تاریخچه نظام آموزش عالی حقوق و عدلیه نوین، چاپ اول، انتشارات پیدایش، تابستان ۱۳۷۷
